تاریخچه تحولات مسئولیت پزشک
روزنامه دنیای حقوق 7 دی ماه 1395 سال اول پیش شماره صدو سی و سوم.
مسئولیت پزشکی از ادوار گذشته تاکنون فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشته است. در تمدن های ابتدایی که جوامع بشری بصورت قیبله ای بود، مردان روحانی قبیله با احاطه بر شناخت گیاهان دارویی، طبابت نیز می‌کردند یعنی علاوه بر منصب قضاوت به امور پزشکی نیز می‌پرداختند. کلمه طبیب که معنای آن جادوگر یا افسونگر است از زمان های قدیم مصطلح شده و به اینگونه روحانیون پزشک اطلاق می‌شد.
در آن زمان چون روحانیون این فکر را که بیماری‌ها ناشی از خشم خدایان هستند گسترش داده بودند مسئولیتی متوجه آنها نبوده است. بعدها که تمدن پیشرفت کرد و طبابت از روحانیت جدا شد به تدریج برای پزشکان مسئولیت قائل شدند. البته در آغاز به دلیل آنکه مسئولیت مدنی و کیفری از هم جدا نبودند جبران خسارت مفهومی نداشت .مجازات نیز به جهت تسکین آلامی بود که به یک الهه وارد می‌آمد. بعدها با توجه به گسترش اندیشه فردگرایی، مسئولیت مدنی از مسئولیت کیفری جدا شد و در نتیجه مسئولیت پزشکی نخستین تحولات خویش را تجربه نمود در بابل باستان حمورابی مجموعه قوانینی وضع نمود که به موجب آن در صورتی که پزشکان در اثر عدم آگاهی از اصول مسلم دانش پزشکی و خطا در معالجه موجب بروز ضرر و زیان به بیماران می‌شدند مسئولیت داشتند. در مجموعه قوانین همورابی که قدیمی ترین قانون است اینگونه بیان شده :" ماده 215: اگر یک جراح عمل جراحی را به وسیله یک نیشتر مفرغی بر روی شخصی انجام داد و جان آن شخص را نجات داد و یا او گودی چشم را با یک نیشتر مفرغی باز کرد و چشم آن شخص را نجات داد او باید ده شکل نقره دریافت کند ." و همچنین " ماده 218: اگر یک جراح عمل جراحی را به وسیله یک نیشتر مفرغی بر روی شخص انجام داد و باعث مرگ آن شخص شد یا گودی چشم آن شخص را باز کرد و چشم آن شخص را نابود کرد آنان باید دست او را قطع کنند."
در واقع به بیان مسئولیت و مجازات پزشک در دو مورد از عمل جراحی پرداخته. در یونان باستان در صورتی که پزشک به علت خطا در معالجه موجب مرگ بیمار می‌شد مستوجب مرگ بود. رومیان باستان نیز که وارث علوم و فنون و طب یونانی و ایرانی بودند،جهل و خطای پزشکی را موجب مسئولیت می‌دانستند و در صورتی که یک پزشک در معالجاتش از اصول و ضوابط مسلم پزشکی تخطی می‌کرد، او را به جبران خسارت وارد به متضرر ملزم می‌نمودند. در ایران باستان فتح بابل توسط کوروش در سال 505 قبل از میلاد موجب آشنایی ایران با دستاوردهای چند صد ساله بابل شد. افزون براین در دوران پادشاهی هخامنشیان ارتباط فرهنگی میان ایران و یونان وجود داشت و حتی عده ای از پزشکان یونانی در کنار اطبای ایرانی در دربار پادشاهان ایران به طبابت اشتغال داشتند. در دوران ساسانیان پزشکان دارای اعتبار خاصی بودند در این دوره پزشکان به چهار دسته تقسیم می‌شدند که عبارت از داروپزشکان،تن پزشکان،کرتوپزشکان یا جراحان و مهترپزشکان که روان‌پزشکان بودند.در این دوران پزشکان برای بیماری‌ها ماهیت مادی قائل بودند و در قبال بیماران خود را مسئول می‌شناختن بنابراین در ایران باستان نیز پزشکان افزون بر مسئولیت اخلاقی و کیفری دارای مسئولیت مدنی نیز بودند. همانا مسئولیت در طول تاریخ، سرنوشت متحول و پرهیاهویی داشته است.از زمان تکوین و پیدایش جوامع اولیه تاکنون، مبانی آن تغییر کرده و به سمت تکامل گام نهاده است.
از کلام ائمه بزرگ دینمان نیز در باب طبابت می‌توان نمونه هایی را نام برد مانند: حدیثی از امیرالمومنین(ع) که بر مبنای تقصیر پزشک و حبس او نقل شده :"یجب علی الامام ان یحبس الفساق من العلماء و الجهال من الاطباء و المفالیس من الاکریاء " یعنی " بر امام واجب است سه گروه در جامعه را حبس نماید: 1- علماء فاسق 2-پزشکان جاهل 3- کرایه دهندگان وسایل حمل و نقل که مفلس هستند. "
دوره جدید، به خصوص پس از انقلاب کبیر فرانسه، تحولات بسیاری درعلم حقوق و مسئولیت پزشکی به وقوع پیوسته است. در ازمنه قدیم،انواع مختلف مسئولیت اعم از کیفری و مدنی تحت عنوان واحدی قرار داشتند. مع ذلک،با تشکیل حکومت‌ها، به تدریج مرزی بین مسئولیت مدنی و کیفری هویدا شد ومتعاقب آن مسئولیت قراردادی از ضمان قهری –الزام‌های خارج از قرارداد – مجزا و بر هر کدام از آنها احکام و قواعد خاص مترتب و حاکم شد. درمیان این تحولات، مسئولیت مدنی – به معنی اخص کلمه از حیث مبنا عمیق و کثیر و مورد توجه اهل فن بوده است.مسئولیت مدنی بعد از تحولاتی که در آن به وقوع پیوسته است مبنای کنونی خود را پس از طی مراحلی به دست آورده است در تاریخ تقنینیه ایران، برای اولین بار در سال 1290 ه .ش قانون طبابت تصویب شد که مطابق ماده 12 قانون مذکور :"صدور نسخه رمز، کلیتاً ممنوع است و هر طبیبی که نسخه رمز بدهد مجازات او چهار ماه حبس خواهد بود." و بعد از آن قانون مجازات عمومی در سال 1304 تصویب شد که در ماده 110 قانون بیان شده بود: " طبیب یا جراح هرگاه تصدیق نامه بر خلاف واقع درباره شخصی برای معافیت از خدمت و ادارات رسمی بدهد از شش ماه تا دو سال به حبس تادیبی و از ده الی صد تومان غرامت محکوم خواهد شد و هرگاه تصدیق نامه مزبور به واسطه وعده و تعارف داده شده باشد علاوه بر استرداد و ضبط تعارف به حبس تادیبی از یک تا سه سال و به تادیه پنجاه تا پانصد تومان غرامت محکوم خواهد شد. " و سپس قانون نظام پزشکی در سال 1339 و ... در مورد مسئولیت صاحبان حرف پزشکی و وابسته به تصویب رسیده است .علاوه بر مقررات مدنی، قانون مجازات اسلامی و قانون مسئولیت مدنی، مقررات و قوانین خاصی مانند قانون ایجاد سازمان نظام پرستاری، قانون تأسیس مرکز مشاوره و ارائه خدمات پرستاری، قانون چگونگی تعیین وظایف و صلاحیت شاغلان حرفه پزشکی و وابسته به آن و ده‌ها قانون و آیین نامه دیگر را در این خصوص می‌توان نام برد.